Srpsko narodno pozorište Novi Sad, Gradsko dramsko kazalište „Gavela“ Zagreb, Narodno pozorište Sarajevo i MESS Sarajevo

Režija: Kokan Mladenović
Dramatizacija: Kokan Mladenović, Mina Petrić, Darko Cvijetić, Dubravko Mihanović, ansambl predstave
Scenografija: Marijela Hašimbegović
Kostim: Marita Ćopo
Muzika: Irena Popović Dragović
Pokret: Amila Terzimehić
Dramaturzi na predstavi: Mina Petrić, Dubravko Mihanović
Lektor: dr Dejan Sredojević
Asistent reditelja: Igor Pavlović

Uloge:
Darko Cvijetić Aleksandra Pleskonjić
Merima Lepić Redžepović Tena Nemet Brankov Saša Krmpotić
Sven Šestak Igor Pavlović
Maja Izetbegović Aldin Omerović Ivan Grčić
Darko Radojević Nikola Baće Stevan Uzelac
Foto: Marija Erdelji

REČ REDITELJA

Darko Cvjetić je pesnik koji, poput Marine Abramović u Balkan ’baroque’, sedi zatrpan kostima nevinih žrtava jugoslovenskih ratova. Daje im glas i smisao, nadu da nisu uzalud postojali i da njihovo stradanje, budemo li znali da čitamo Darkove knjige, nije bilo uzaludno, i da ćemo nakon svega shvatiti da su narodi na ovim prostorima do te mere povezani i prepleteni da je nemoguće naneti zlo drugome, a da istovremeno ne nanesete zlo i sebi.

Za nas koji još duboko verujemo u ideju Jugoslavije, njegova literatura predstavlja meru ljudskosti, poštenja i praštanja. Darkove reči uspevaju da odškrinu varljivi tračak nade da će, jednom, na ovim prostorima ljudi pobediti narode, bez obzira koliko se ti narodi duboko zakopavaju u falsifikate sopstvenih novijih istorija.

Pozorište ne može da se utrkuje sa strahotama stvarnosti. Ono poseduje sopstveni jezik koji nadrasta stvarnost, preispituje je, rekontekstualizuje, dajući joj novi smisao. Scenski jezik, a pogotovu jezik koji ishodi iz velike literature, mora u svesti gledaoca da ostavi prostor za sukreaciju, za davanje definitivnog oblika katastrofe, isto onako kako taj gledalac u svojoj mašti otelotvoruje događaje dok čita knjigu.

Sve Darkove pesme, crtice, romani, dnevnici, slažu veliki pazl naše katastrofe, ishode iz iste poetike i etike, i logično se nastavljaju u samoiznurujućem piščevom naporu da nam, uprkos svemu i nakon svega, ponudi očovečenje nas samih. U Šindlerovom liftu, prethodnoj predstavi koju sam u Sarajevu režirao po Cvijetićevom romanu, crveni soliter, u kome i danas živi Darko Cvijetić, postaje metafora Jugoslavije i njene katastrofe. Pogrom i stradanje muslimanskog stanovništva Prijedora, od dojučerašnjih komšija (a uslov prave tragedije je, kako Aristotel kaže, da u njoj stradaju „bližnji“), Darko dovodi do munkovskog krika koji ne prestaje da nam para uši i ne dozvoljava da se nad nevino stradale spusti tišina.

Što na podu spavaš iz kolektiviteta solitera prelazi u intimu Darkove porodice. Upravo ta porodica, srpsko/hrvatsko/ ukrajinsko/jevrejska, postaje metafora jugoslovenske tragedije.

Od masakra nad vojnicima JNA u Dobrovoljačkoj ulici u Sarajevu, preko opsade i katastrofe istog tog grada, do apsurdnih i besmislenih smrti koje u svoj vrtlog uvlače i samog pisca, kao učesnika, svedoka, brata, sina, onog koji čistih ruku zapisuje kako je bilo, povređujući bližnje i sebe, da više niko nikada ne bi bio povređen na ovim prostorima, Što na podu spavaš postaje literarni kamen temeljac neke nove zajednice ljudi na ovim prostorima, jer ljudima treba zajednica, dok su narodu potrebne države.
U ovoj predstavi Darka Cvijetića igra sam Darko Cvijetić, postajući istovremeno i subjekt i objekt sopstvene priče. On će morati da, poput Orfeja, siđe u sopstveni had i suoči se sa svojim mrtvim i živim likovima, sa sopstvenim sećanjima i neprebolima. Lik Darka Cvijetića će još jednom proći kroz traumatična iskustva pisca Darka Cvijetića, da bi, žrtvujući sebe, nama ponudio nadu. Na tom putu će njegovi likovi kreirati pisca, barem onoliko koliko on kreira njih. Dvanaestoro odličnih glumaca iz
„Gavele“, Srpskog narodnog pozorišta i sarajevskog Narodnog pozorišta su, učestvujući u kreiranju svakog segmenta predstave, pokazali spremnost da se uhvate u koštac s kolektivnom traumom naših prostora, tvoreći istovremeno atmosferu zajedništva i bliskosti koja, sama po sebi, ispunjava cilj naše predstave – preispitivanje naših mogućnosti da posle svega stvorimo zajednički život, a ne suživot, kako to političari vole da kažu.

Kokan Mladenović (Niš, 1970)
Diplomirao na Katedri za pozorišnu i radio režiju Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu, u klasi Miroslava Belovića i Nikole Jevtića (1995). Režira raznovrstan repertoar, sa bogatom paletom autora, od antičkih, renesansnih, baroknih, modernista, do savremenika (izbor): Eshil (Okovani Prometej), Aristofan (Lizistrata), Šekspir (Bogojavljenska noć, San letnje noći, Ukroćena goropad, Romeo i Julija), Servantes (Don Kihot), Tirso de Molina (Seviljski zavodnik i kameni gost), Bomarše (Figarova ženidba), Ibzen (Per Gint), Bulgakov (Majstor i Margarita), Harms (Slučajevi), Majakovski (Oblaku pantalonama), Madač (Čovekova tragedija), Lars fon Trir (Dogvil), Goran Stefanovski (Bahanalije)... Režirao je dela gotovo svih značajnih domaćih autora različitih generacija: Aleksandar Popović (Razvojni put Bore šnajdera, Mrešćenje šarana), Velimir Lukić (Afera nedužne Anabele), Slobodan Selenić (Ruženje naroda u dva dela), Vida Ognjenović (Kako zasmejati gospodara, Je li bilo kneževe večere), Dušan Kovačević (Maratonci trče počasni krug, Balkanski špijun, Sabirni centar), Ljubomir Simović (Putujuće pozorište Šopalović), Maja Pelević (Ja ili neko drugi, Pomorandžina kora), Milena Bogavac (Jami distrikt)... Dramatizovao ili adaptirao dela Tolkina, Gorana Petrovića, Slobodana Selenića, Mirjane Novaković, Ive Andrića, Darka Cvijetića... Režirao mjuzikle Čikago, Kosa, Zona Zamfirova. Često, pored režije, potpisuje i dramatizaciju ili adaptaciju dela. Bio je umetnički direktor Pozorišta „Dadov”, stalni reditelj i umetnički direktor Narodnog pozorišta u Somboru, direktor Drame Narodnog pozorišta Beograd, upravnik Ateljea 212. Predstave su mu pobeđivale na svim festivalima profesionalnih pozorišta u Srbiji kao i na značajnim festivalima u Mađarskoj, Rumuniji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Makedoniji. Dobitnik je nagrade „Bojan Stupica“, Sterijinih nagrada: za režiju – Jami distrikt (2018), Karolina Nojber (2019), Poslednje devojčice (2022), za adaptaciju – Afera nedužne Anabele (1998), Ruženje naroda u dva dela (2000), za dramatizaciju – Opsada crkve Svetog Spasa (2002), Šindlerov lift (2021), nagrada „Novi Tvrđava teatar“ (Dogvil, 2015) kao i drugih značajnih nagrada na festivalima u Srbiji (Užice, Jagodina, Vršac, Paraćin, Negotin, Zaječar) i u regionu.

REČ PISCA

Pisac na sceni u ulozi pisca

Neobično je i veliko, i strašno, i začudno biti na sceni onaj koji je napisao roman po kojem je Majstor Kokan Mladenović uradio predstavu.

Biti sa sopstvenim likovima, probuđenima iz romanesknosti, razgovarati s njima koji su došli i iz mašte i iz stvarnosti, smijati se, plakati, dodirivati ih, nevjerojatno je i suludo iskustvo, kakvo samo teatar još može sazdati u svijetu iluzija koje proždiru dokumente… Ponekad pomislim da oni postoje i više od mene, koji tek sebe samoga predstavljam.

Darko Cvijetić (Ljubija Rudnik, 1968)

Reditelj je i dramaturg u Pozorištu Prijedor. Objavio je desetak knjiga poezije, dve knjige priča i romane Šindlerov lift, za koji je nagrađen nagradama „Kočićevo pero” i „Miroslav Krleža Fric”, 2019, te Što na podu spavaš, finalista nagrade „Miroslav Krleža Fric” i nagrade za „Knjigu godine” nedeljnika NIN, 2020.
Knjige su mu prevođene na nekoliko svetskih jezika. Filozofiju vrtlarstva i teatrologiju izučio kod Majstora Leona Vajsa. Finalista je nagrade „Evropski pesnik slobode” 2020. za knjigu poezije Ježene kožice.

U pozorištu je režirao pisce od Beketa do Čehova, te igrao Raskoljnikova, Borisa Davidoviča, Estragona… Član je PEN centra Bosne i Hercegovine, Društva pisaca BiH i Hrvatskog društva pisaca.

Radi u Pozorištu Prijedor trideset osam godina.

KRITIKA

Lekovito kopanje po ranama
Tema predstave Što na podu spavaš, nove saradnje pisca Darka Cvijetića i reditelja Kokana Mladenovića, nadovezuje se na njihovo prethodno delo, takođe vrlo uspešan Šindlerov lift (Kamerni teatar 55, Sarajevo). Obe predstave ispisuju ličnu i kolektivnu istoriju u Bosni i Hercegovini tokom devedesetih godina prošlog veka, žestoka razaranja privatnih i javnih svetova, a može se reći da ovo delo ide dalje i dublje, u izrazu i značenjima. Za početak, vrlo je izazovan izbor da Darko Cvijetić bude i izvođač na sceni, što neobično jača dokumentaristički smisao, rastačući u tom segmentu teatralnost, i osnažujući istinitost i autentičnost igre, kao i intenzitet doživljaja. Njegovo prisustvo je ogoljeno i emotivno, ali i značenjski složeno, podsticajno zbog graničnosti pozicije. On je u isto vreme stvaran i osobeno fiktivan, jer deli scenu sa glumcima koji igraju likove iz njegovog okruženja. Nosilac je radnje, pisac, svedok, učesnik i žrtva udaraca tragične stvarnosti, u isto vreme udaljen od nje i uronjen u nju. Sa te izmičuće pozicije, on postepeno gradi mozaik jednog traumatizovanog sveta – od prikaza složenosti braka njegovih roditelja, oca Srbina Milutina (Ivan Grčić, Igor Pavlović) i majke Hrvatice Karmele (Tena Nemet Brankov), preko ropstva mlađeg brata Bote i iščekivanja njegovog povratka, do kraja rata i odlaska porodice u Ameriku.

Cvijetićevo prisustvo izoštrava temu funkcije umetnosti u vremenu bezumlja, nekontrolisanog rasplamsavanja agresije i masakriranja ljudskosti. Njegovo pisanje postaje duhovni prostor, mesto zaštite sećanja i istine koje guta mrak teško podnošljive stvarnosti. Cvijetić beleži horore svakodnevnice na pisaćoj mašini, čiji zvuci tipkanja slova zvuče poput ispaljenih metaka. Ovo ponavljajuće i vrlo provokativno rešenje, može se simbolički tumačiti – snaga reči je razorna, poput metka. Reči otvaraju rane i riju po njima, zbog čega pojedinci iz Darkovog okruženja traže da se manu stvarnosti i okrenu bajkama, čime se problematizuje funkcija umetnosti: da li ona treba da nas suoči sa istinom, ili da nas zadrži u bezbednom mraku?

Režija Kokana Mladenovića je stilski slojevita, stilizovana i osećajna u isto vreme, izgrađena na delikatnim i doslednim kontrastima između sveprisutnog mraka rata i svetla nade, otelotvorene u ljubavi između Senke (Maja Izetbegović) i Bote (Darko Radojević). Njihov odnos nosi vredne poetske metafore, između ostalog sećanje na utočište slobode neba, koje Senki pomaže da sačuva nadu. Protivtežu ratnim užasima uspostavlja i nežno Senkino izvođenje pesme „Što te nema“ Jadranke Stojaković, koja postaje njena mantra, kao i izuzetna vizuelna rešenja takođe naglašenih poetskih značenja (scenografija Marijela Hašimbegović, kostim Marita Ćopo, muzika Irena Popović Dragović, pokret Amila Terzimehić). Radnja se razvija na vizuelno nesvakidašnje upečatljivoj sceni, određenoj sablasnom hladnoćom zbog preovlađujućeg metala i neonskog svetla. Naročito je izražajno rešenje postavke ogromne metalne konstrukcije, nalik ormaru sa mnoštvom odvojenih pregrada, koji sugeriše prostor mrtvačnice. U tim pregradama su zgurani i živi i mrtvi što se takođe može simbolički shvatiti – u paklu rata, i živi postaju svojevrsni mrtvaci, jer njihov takozvani život ne može biti pravi život. Na levoj strani scene je niz praznih stolica, koje će se povremeno i delimično puniti, ali će ipak ostati preovlađujuće puste, što je simbolički efektan znak odsutnih ljudi, duhova, osoba koje njihovi bližnji (uzaludno) čekaju.

Radnja ove vredne i u celini emotivno izvedene predstave počinje Cvijetićevim poređenjem Sarajeva i Prijedora sa antičkom Tebom. Protagonista navodi da je u pozorištu tada trebalo igrati Sofoklovu Antigonu koja se bavi tragičnim stradanjem braće, Eteokla i Polinika, ali i sestrinim neumoljivim humanizmom, potrebom da oba brata na onaj svet isprati sa podjednakom ljubavlju i čašću. Ovaj motiv se može razumeti kao prolog koji navodi na ideju svevremenosti besmisla nasilja, odnosno večnog ponavljanja stravičnosti bratoubilačkih sukoba, ali i potrebe za očuvanjem ljudskosti i pravde, bar u pozorištu čiji odrazi društvenih horora mogu da ih (simbolički) očiste. Antigone tada nije bilo, navodi Cvijetić, ali je zato mnogo godina kasnije stigla predstava Što na podu spavaš, donoseći potrebnu (simboličku) katarzu.
Ana Tasić
(Politika, 26. mart 2023)